Το “είναι” του χρόνου...

01.01.2012 ΣΤΕΛΙΟΣ ΣΥΡΜΟΓΛΟΥ*

Η Πρωτοχρονιά μας βυθίζει συνήθως στη λήθη του νοήματος του χρόνου υπό την επιβλητική συγχορδία της εόρτιας ατμόσφαιρας και των συνεπειών της. Ευθυμία, ευχές, πανδαισία, σόου και λίγος ή πολύς τζόγος επισκηνώνουν στο χρονικό άρμα, καλώντας μας να ξεχάσουμε και όχι να θυμηθούμε ή να εμβαθύνουμε στην έγχρονο κατάστασή μας. Κι όμως, η κυκλική επαναστροφή επί τα ίδια κάθε Πρωτοχρονιά προσφέρει νύξεις, εγείρει ερωτηματικά, αφυπνίζει κάποτε τις κοιμώμενες συνειδήσεις μας. Σε τι συνίσταται, αλήθεια, ο χρόνος; Ποιο είναι το ουσιαστικό του είναι; Είναι πασίγνωστο, πως το πρόβλημα απασχόλησε και απασχολεί φιλοσόφους, επιστήμονες και στοχαστές, μα αξίζει να σημειωθεί, εμφαντικά μάλιστα, πως ο χρόνος είναι κατάσταση όλων των βροτών. Αξίζει επομένως να αναστραφούμε με το είναι του, αφού αφορά όλους μας ανεξαίρετα.

Είναι γνωστό, πως ως ένσαρκα όντα, ως όντα δηλαδή με σώμα το οποίο κινείται και δρα, μετέχουμε στην κοσμική διαδικασία, κύριο χαρακτηριστικό της οποίας είναι η κίνηση και η μεταβολή. Αλλάζουν τα πάντα και μαζί τους και η σωματική μας υπόσταση, έσχατο όριο της οποίας είναι η φθορά και η μεταστοιχείωση. Το είναι της αλλαγής επομένως είναι ο δυναμικός θάνατος. Κάθε αλλαγή εγκλείει το θάνατο δυναμικά, αφού εκεί κατευθύνεται. Η συνειδητοποίηση αυτής της τραγικής για την ανθρώπινη ύπαρξη αλήθειας, όμως, δεν ανήκει στην ίδια την αλλαγή των πραγμάτων, αλλά στη στοχαζόμενη συνείδηση, στον άνθρωπο δηλαδή ο οποίος συνειδητοποιεί αυτή την αλήθεια. Το πρόβλημα αντιμετωπίστηκε σοφά στην ιστορία του στοχασμού από τον Ηράκλειτο μέχρι τον Χάιντεγκερ διαμέσου των Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Ντεκάρτ, Μπέρκλι, Έγελο, Καντ, Μπέργκσον, κ.α., λύση όμως ουσιαστικά δεν δόθηκε. Αν δινόταν, η φιλοσοφία δεν θα είχε λόγο ύπαρξης πια… Ας προσεγγίσουμε, όμως, το θέμα στο βάθος του.

Ναι, η ανθρώπινη συνείδηση πιστοποιεί την αλλαγή και μαζί της το φρικτό φάσμα της εκμηδένισης. Χρόνος έτσι είναι το άρμα που οδηγεί το στοχαζόμενο άνθρωπο στο τέλος, στην άρση της υπαρκτικής του κατάστασης, κατά βάθος, όμως, ο χρόνος κλείνει μέσα του το θάνατο κι αυτό σημαίνει πως η ίδια η συνείδηση και η έκτασή της, το αρχέγονο υπαρξιακό νοείν συνάπτεται με το θάνατο. Ωστόσο, είναι βέβαιο πως το περιεχόμενο της συνείδησης είναι και παραστάσεις, αντικείμενα και μεγέθη του επιστητού. «Αποφλοιώνοντας» τη συνείδησή μας από τις παραστάσεις χωρίς τις οποίες η τελευταία δεν έχει χρονικότητα (ιστορικότητα δηλαδή), βυθιζόμαστε σε μιαν άχρονη ουσιαστικά κατάσταση, η οποία συμπτύσσεται με τον αειδή χώρο, με τη χωρική ομογένεια, που δεν γνωρίζει ούτε αλλαγές ούτε μεταβολές.

Αγόμαστε έτσι στην καρδιά του μυστηρίου. Χωρίς το χώρο που είναι άτμητη και αδιαίρετη ολότητα ουσιαστικά, δεν υπάρχει δυνατότητα καμιάς παράστασης και καμιάς αλλαγής. Δεν υπάρχει, με άλλα λόγια, ούτε αντίληψη ούτε αισθητό ούτε παραστάσεις ούτε λογισμός ούτε χρονικότητα. Ο χρόνος φύεται ως ιερό φυτό με την αντιλαμβανόμενη συνείδηση, μα το είναι του «επισκηνώνει» στην αχώρητη διάσταση του χώρου. Έπεται πως ουσιώδες συστατικό είναι δηλαδή του χρόνου, δεν είναι η στη χρονικότητα φθίνουσα έγκοσμος συνείδηση, αλλά κάποιο άφθαρτο στοιχείο, το οποίο κατοπτρίζεται χωρικά, για ν’ αναλώνει συνειδησιακά το υποκείμενο. Βέβαια, ο πανθεϊστικός πειρασμός είναι σαφής, ελλοχεύει παντοτινά, τείνει να ταυτίσει το χώρο με το είναι, οπότε χρόνος είναι οι άπειροι τρόποι (modes) του υπάρχειν και του μεταβάλλεσθαι των όντων. Οι δυσκολίες, όμως, είναι ανυπέρβλητες και γι’ αυτό περαιτέρω είσδυση στο μυστήριο οδηγεί σε γονιμότερες διαπιστώσεις.

Άλλη πραγματικότητα ο χώρος κι άλλη η στο χώρο διαχεόμενη πρωτοϋπαρξιακά νοούσα συνείδηση, η γυμνή και αναντιπαράστατη πρωτοσυνείδηση. Ο χώρος είναι κάτοπτρο της διαφάνειας της τελευταίας κι αυτό συνιστά δυνατή την εναλλαγή, κίνηση και μεταβολή των αντικειμένων. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, χωρίς ουσιαστικές δυσκολίες, πως το είναι του χρόνου δεν συλλαμβάνεται, δεν τέμνεται ούτε ιστορείται. Πρόκειται για το αποφατικό, άφθαρτο και αιώνιο στοιχείο, το οποίο υπαινίσσεται ο χώρος και το οποίο ταυτόχρονα υποκρύπτει και φανερώνει το αισθητό, οι πολυποίκιλες, όπως προαναφέραμε, μεταβολές των πραγμάτων.

Το είναι του χρόνου, εντούτοις, η αιωνιότητα που τον τρέφει και που του προσφέρει τη διάσταση της χρονικότητας, «προσωποποιείται» ως επιστασία, ως πρόνοια, ως μέριμνα, ως σκέψη. Η ανθρώπινη συνείδηση θεάται αυτήν την αλήθεια και την προσλαμβάνει στο μέτρο των δυνατοτήτων της, γι’ αυτό ο άνθρωπος είναι έγχρονο ον: δεν ταυτίζεται ούτε με τη χρονικότητα ούτε με την υπερβατικότητα. Σαρκώνει, όμως, τις κατηγορίες της τελευταίας έγχρονα ως προσωπικός λόγος, ως προσωπικό ήθος, ως προσωπικό κάλλος. Η ανθρώπινη δημιουργία άγει επομένως τη χρονικότητά της, είτε γνωρίζει είτε αγνοεί την ιλιγγιώδους βάθους αλήθεια των απαρχών της. Ας ολοκληρώσω, όμως, τις παραπάνω σκέψεις με την καθιερωμένη ευχή: Καλή χρονιά σ’ όλους μας!..

Του ίδιου αρθρογράφου:
29.12.2011 «Κι όμως εμείς αμαρτίες δεν κάναμε…» ΚΟΙΝΩΝΙΑ
26.10.2011 Η θυσία του ’40 χωρίς ανταπόδοση… ΚΟΙΝΩΝΙΑ
24.10.2011 Εν αρχή ην… ο τρόμος ΚΟΙΝΩΝΙΑ
23.09.2011 Η ιδέα της ενότητας ΚΟΙΝΩΝΙΑ
16.09.2011 Ουτοπία η "απόλυτη γνώση" ΚΟΙΝΩΝΙΑ




ΣΤΕΛΙΟΣ
ΣΥΡΜΟΓΛΟΥ
*Ο Στέλιος Συρμόγλου είναι δημοσιογράφος, πανεπιστημιακός