Διονύσιος Σολωμός: «Μήγαρις έχω άλλο στο νου μου, πάρεξ ελευθερία και γλώσσα;»

Εκατόν πενήντα χρόνια από τον θάνατό του

Η ζωή του
Ο Διονύσιος Σολωμός θεωρείται ο μεγαλύτερος Έλληνας ποιητής του 19ου αιώνα. Επικεφαλής της Επτανησιακής Σχολής και εθνικός ποιητής της χώρας, όχι μόνο γιατί έγραψε τον εθνικό της ύμνο, αλλά και γιατί επηρέασε καθοριστικά τον νεότερο ποιητικό της λόγο, χρησιμοποιώντας πρώτος την εθνική λαϊκή γλώσσα.

Γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1798 και πέθανε στην Κέρκυρα το 1857. Πατέρας του ήταν ο κόντες Νικόλαος Σολωμός, από οικογένεια Κρητικών προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στη Ζάκυνθο μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς, και μητέρα του η Αγγελική Νίκλη, υπηρέτρια του κόντε, με καταγωγή πιθανότατα από τη Μάνη. Ο κόντες Νικόλαος Σολωμός, που χήρεψε νωρίς από τη σύζυγό του Μαρνέττα Κάκνη, είχε δεσμό με την Αγγελική από το 1796. Την παντρεύτηκε λίγο πριν πεθάνει και τα δύο παιδιά τους, ο Διονύσιος και ο αδελφός του Δημήτριος, απέκτησαν δικαιώματα νομίμων τέκνων στη μεγάλη πατρική περιουσία.

Ο Διονύσιος Σολωμός πέρασε τα πρώτα παιδικά του χρόνια στο πατρικό σπίτι στη Ζάκυνθο, υπό την επίβλεψη του οικοδιδασκάλου του, αβά Σάντσο Ρόσι. Μετά τον θάνατο του πατέρα του, η μητέρα του ξαναπαντρεύτηκε και την κηδεμονία του ανέλαβε ο κόντες Διονύσιος Μεσσαλάς, ο οποίος, τον επόμενο χρόνο, τον έστειλε για σπουδές στην Ιταλία, όπως συνήθιζαν τότε οι ευγενείς των Επτανήσων. Αρχικά στη Βενετία, όπου γράφτηκε στο λύκειο, αργότερα στην Κρεμόνα όπου το τελείωσε, και στη συνέχεια στην Παβία όπου σπούδασε νομικά.

Έχοντας έντονα φιλολογικά ενδιαφέροντα, δεν έμεινε ασυγκίνητος από την άνθηση της ιταλικής λογοτεχνίας και καθώς εγνώριζε θαυμάσια τη γλώσσα, άρχισε να γράφει ποιήματα στα ιταλικά. Γνωρίστηκε με τα μεγάλα ονόματα της πνευματικής Ιταλίας, εντάχθηκε στους λογοτεχνικούς κύκλους της και εξελισσόταν πλέον σε έναν πολύ καλό ιταλόφωνο ποιητή.

Επέστρεψε στη Ζάκυνθο σε ηλικία 20 ετών. Δραστηριοποιήθηκε στους φιλολογικούς της κύκλους και συνέχισε να αυτοσχεδιάζει στα ιταλικά, κάνοντας παράλληλα τις πρώτες απόπειρές του να γράψει στίχους στα ελληνικά. Η παιδεία του όμως ήταν ιταλική, δεν εγνώριζε καλά την ελληνική γλώσσα και, το σημαντικότερο, δεν υπήρχαν αξιόλογα έργα στη δημοτική που θα μπορούσε να αξιοποιήσει ως πρότυπα. Άρχισε, έτσι, να μελετά την προγενέστερη ποιητική παραγωγή, τους λεγόμενους «προσολωμικούς» ποιητές, τα δημοτικά τραγούδια και την κρητική λογοτεχνία, σε μια προσπάθεια να κατακτήσει τη γλώσσα και να διαμορφώσει το εκφραστικό του όργανο. Τα πρώτα ποιήματα αυτής της περιόδου είναι Η Ξανθούλα, Η Αγνώριστη, Τα δύο αδέλφια και Η τρελή μάνα.

Σημαντικός σταθμός στη λογοτεχνική αυτή στροφή του υπήρξε η συνάντησή του με τον Σπυρίδωνα Τρικούπη, το 1822. Η φήμη του στο νησί ήταν ήδη μεγάλη και ο Τρικούπης, επισκεπτόμενος τη Ζάκυνθο, θέλησε να τον γνωρίσει. Όταν στη δεύτερη συνάντησή τους του απήγγειλε το ιταλικό ποίημά του Ωδή για την πρώτη λειτουργία, ο Τρικούπης του είπε: «Η ποιητική σας ιδιοφυία σάς επιφυλάσσει μια διαλεχτή θέση στον ιταλικό Παρνασσό. Αλλά οι πρώτες θέσεις εκεί είναι πιασμένες. Ο ελληνικός Παρνασσός δεν έχει ακόμη τον Δάντη του». Η φράση αυτή υπήρξε καταλυτική στην απόφασή του να επιμείνει στη μελέτη της ελληνικής γλώσσας και στην προσπάθειά του να την κατακτήσει και να δημιουργήσει ποιητικό έργο σ' αυτήν.

Πρώτος σημαντικός σταθμός στην ελληνόγλωσση ποίησή του ήταν ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν που εμπνεύστηκε από την ελληνική επανάσταση και ολοκλήρωσε το 1823. Το ποίημα δημοσιεύθηκε στην Ελλάδα -στο πολιορκούμενο Μεσολόγγι- και στην Ευρώπη -αρχικά στο Παρίσι, σε γαλλική μετάφραση, και αργότερα σε άλλες γλώσσες- και η φήμη του ποιητή άρχισε να εξαπλώνεται πέρα από τα όρια του νησιού του. Με την ποιητική αυτή σύνθεση αρχίζει μια εξαιρετικά δημιουργική περίοδος στη ζωή του, καθώς, έχοντας ήδη κατακτήσει τη γλώσσα, εγκαταλείπει την ευκολία του αυτοσχεδιασμού, διαμορφώνει μια περισσότερο ώριμη γραφή και επιχειρεί πιο σύνθετες μορφές ποιητικής έκφρασης.

Καρπός αυτής της περιόδου είναι η Ωδή εις τον θάνατον του Λόρδου Μπάιρον, Η Καταστροφή των Ψαρών, τα πρώτα σχεδιάσματα της Γυναίκας της Ζάκυθος και Ο Διάλογος, που αναφέρεται στη διαμάχη για τη γλώσσα. Με την εμβληματική πλέον φράση του «υποτάξου πρώτα στη γλώσσα του λαού και αν είσαι αρκετός, κυρίεψέ την», ο Διονύσιος Σολωμός υποστήριξε την ανάγκη διαμόρφωσης μιας λογοτεχνικής γλώσσας που στηρίζεται στη γλώσσα του λαού, επεξεργασμένη όμως από τον ποιητή.

Το 1828 μετακόμισε στην Κέρκυρα, σημαντικό κέντρο των Επτανήσων εκείνης της εποχής. Η Κέρκυρα θα του προσφέρει το πνευματικό περιβάλλον και την αναγκαία απομόνωση, ώστε η ενασχόλησή του με την ποίηση να γίνει πιο ουσιαστική. Εκεί άρχισε να μελετά εντατικά τη γερμανική ρομαντική φιλοσοφία και ποίηση από ιταλικές μεταφράσεις που έκανε γι' αυτόν ο φίλος του Νικόλαος Λούντζης.

Το 1833 αρχίζει η ωριμότερη περίοδος της ποιητικής του δημιουργίας. Αν και τα έργα που θα συνθέσει στη διάρκειά της, Ο Κρητικός, οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι και Ο Πόρφυρας, θα παραμείνουν αναλοκλήρωτα, αναγνωρίζονται πλέον ως τα καλύτερα και σημαντικότερά του. Ο Κρητικός είναι εμπνευσμένος από την κρητική λογοτεχνική παράδοση και αφηγείται την ιστορία ενός νέου που φεύγει από την Κρήτη μετά την αποτυχημένη επανάσταση του 1826, και την προσπάθειά του να σώσει την αγαπημένη του από την τρικυμία. Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι αναφέρονται στη δραματική πολιορκία του Μεσολογγίου που είχε συγκλονίσει τις φιλελεύθερες συνειδήσεις της εποχής και είναι γραμμένοι σε ομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο. Τελευταίο έργο της ωριμότητάς του, Ο Πόρφυρας, είναι εμπνευσμένος από ένα πραγματικό περιστατικό, όταν ένας καρχαρίας κατασπάραξε έναν Άγγλο στρατιώτη στο λιμάνι της Κέρκυρας. Και αυτό το έργο αναφέρεται στη σχέση ανθρώπου - φύσης και στη διάσταση ύλης και πνεύματος.

Ο Διονύσιος Σολωμός πέθανε στις 21 Νοεμβρίου 1857 και οι Έλληνες πένθησαν τον θάνατό του. Το θέατρο της Κέρκυρας έκλεισε, η Ιόνια Βουλή διέκοψε τις εργασίες της και κηρύχθηκε δημόσιο πένθος. Επτά χρόνια αργότερα, το 1864, οι 24 πρώτες στροφές από τον Ύμνον εις την Ελευθερίαν, όπως τις είχε μελοποιήσει ο Νικόλαος Μάντζαρος, νομοθετήθηκαν ως ο εθνικός ύμνος της Ελλάδας. Ήταν, ουσιαστικά, η πρώτη επίσημη αναγνώριση του ποιητή στην κυρίως Ελλάδα και συνέβαλε καθοριστικά στην ευρύτερη διάδοση του έργου του.

Το έργο του

Ποιήματα

Ύμνος εις την Ελευθερίαν (1823)
Εις Μάρκον Μπότσαρη (1823)
Η καταστροφή των Ψαρών (1824)
Ωδή στον θάνατο του Λόρδου Βύρωνα (1824)
Η Φαρμακωμένη (1826)
Εις μοναχήν (1829)
Ο Λάμπρος (1829)
Ο Κρητικός (1833)
Ελεύθεροι Πολιορκημένοι (1826 - 1844)
Εις το θάνατο Αιμιλίας Ροδόσταμο (1848)
Εις Φραγκίσκα Φραίζερ (1849)
Ο Πόρφυρας (1849)
Ο θάνατος της ορφανής
Ο θάνατος του βοσκού
Η Ευρυκόμη
Η Ξανθούλα
Η Αγνώριστη
Η Ψυχούλα
Η άνοιξη του μεταστασίου
Το καλοκαίρι του μεταστασίου
Η φαρμακωμένη στον Άδη
Ωδή εις τη Σελήνη
Νεκρική ωδή
Η σκιά του Ομήρου

Σατιρικά

Το όνειρο
Η Πρωτοχρονιά (1824)
Το Ιατροσυμβούλιο (1825)
Το όνειρο (1826)
Η Τρίχα (1833)

Πεζά

Ο Διάλογος (1822 - 1825)
Η γυναίκα της Ζάκυθος (1826 - 1829)

Μεταφράσεις

Ωδή του Πετράρχη

Συλλογές

Διονυσίου Σολωμού Τα ευρισκόμενα, Ι. Πολυλάς, Κέρκυρα, 1859

Άπαντα τα ευρισκόμενα μετά προλόγου περί του βίου και των έργων του ποιητού, Κ. Παλαμάς, Αθήνα, Βιβλιοθήκη Μαρασλή, 1901 (ανατύπωση Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1921)

Άπαντα τα ευρισκόμενα, Προλεγόμενα Ι. Πολυλά, Μελέτη και μετάφραση των ιταλικών Γ. Καλοσγούρου, Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1921

Άπαντα, τόμος πρώτος, Ποιήματα, Επιμέλεια - σημειώσεις Λίνου Πολίτη, Αθήνα, Ίκαρος, 1948

Άπαντα, τόμος δεύτερος, Πεζά και Ιταλικά, Επιμέλεια - σημειώσεις Λίνου Πολίτη, Αθήνα, Ίκαρος, 1955

Άπαντα, τόμος δεύτερος, παράρτημα Ιταλικά (ποιήματα και πεζά), Μετάφραση Λίνου Πολίτη με συνεργασία Ν. Γ. Πολίτη, Αθήνα, Ίκαρος, 1960

Άπαντα, τόμος τρίτος, Αλληλογραφία, Επιμέλεια - μετάφραση - σημειώσεις Λίνου Πολίτη, Αθήνα, Ίκαρος, 1991

Διονυσίου Σολωμού Αυτόγραφα έργα, Επιμέλεια Λίνου Πολίτη, τόμος Α Φωτοτυπίες, τόμος Β Τυπογραφική μεταγραφή, Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης, 1964

Άπαντα, Εισαγωγή, κείμενα, μεταφράσεις, γλωσσάριο Ν. Β. Τωμαδάκη, Αθήνα, Γρηγόρης, 1969

Άπαντα Α' και Β', Επιμέλεια Γ. Ν. Παπανικολάου, Αθήνα, 1970 / 1972

Ποιήματα και πεζά, Επιμέλεια - εισαγωγή Στυλιανός Αλεξίου, Αθήνα, Στιγμή, 1994

Ιταλικά ποιήματα

La navicella Greca (1851)
Saffo
In morte di Stelio Marcoran
La madre Greca
La donna velata
L'usignolo e lo sparviere

Ιταλικά πεζά

Per Dr. Spiridione Gripari (1820)
Elogio di Ugo Foscolo (1827)

Τα ανολοκλήρωτα ποιήματα

Τα μόνα έργα του Διονυσίου Σολωμού που δημοσιεύθηκαν όσο ζούσε, ήταν ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν (1825), ένα απόσπασμα του Λάμπρου («Η δέηση της Μαρίας», 1834), η Ωδη εις Μοναχήν (1829) και το επίγραμμα Εις Φραγκίσκα Φραίζερ (1849). Τα υπόλοιπα έργα του έμειναν ανολοκλήρωτα.
Ο Σολωμός επεξεργαζόταν συνεχώς τα έργα του και αγωνιζόταν για την επίτευξη της απόλυτης τελειότητας στη μορφή, προσπαθώντας να τα απαλλάξει από οτιδήποτε περιττό που κατέστρεφε την καθαρά λυρική ουσία. Τα χειρόγραφά του δεν περιέχουν τα έργα καθαρογραμμένα, αλλά αποκαλύπτουν όλα τα στάδια επεξεργασίας τους, χωρίς απαραίτητα η τελευταία επεξεργασία να είναι και η τελική.
Ο ποιητής συνελάμβανε πρώτα ένα προσχέδιο του ποιήματος σε πεζό, το οποίο κατέγραφε στα ιταλικά, και στη συνέχεια άρχιζε την ελληνική επεξεργασία. Για πολλούς στίχους σώζονται διάφορες παραλλαγές, οι στίχοι συχνά δεν είναι στη σωστή σειρά, κάποιοι είναι ανολοκλήρωτοι, ενώ υπάρχουν και χάσματα. Συχνά, στην ίδια σελίδα, ο ποιητής μπορεί να έγραφε στίχους από διαφορετικά ποιήματα.
Ο πιστός μαθητής του Σολωμού, Ιάκωβος Πολυλάς, όταν ανέλαβε μετά τον θάνατο του «δασκάλου» του να εκδώσει το έργο του (το οποίο ανέμεναν με αγωνία όχι μόνο στα Επτάνησα αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα), είχε να αντιμετωπίσει μεγάλες δυσκολίες. Κατ' αρχάς, έπρεπε να πάρει την άδεια από τον αδερφό του ποιητή, Δημήτριο, να μελετήσει τα τετράδια. Στη συνέχεια, έπρεπε να ταξινομήσει το ακατάστατο υλικό (με τον δυσανάγνωστο γραφικό χαρακτήρα του Σολωμού) για να παρουσιάσει ένα έργο όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένο και νοηματικά συνεκτικό και αυτοτελές. Ο Πολυλάς συγκέντρωσε και ταξινόμησε αυτό το υλικό και προσπάθησε να το ανασυνθέσει, επιλέγοντας τους στίχους που εκείνος θεωρούσε ότι ανταποκρίνονταν περισσότερο στις αισθητικές απόψεις του ποιητή. Κάποιες φορές προσέθεσε και στίχους που είχε ακούσει τον Σολωμό να απαγγέλλει, και κατέγραψε και κάποιες από τις παραλλαγές των στίχων. Εξέδωσε το έργο του Σολωμού το 1859 με τον τίτλο Άπαντα τα Ευρισκόμενα και με μια εξαιρετική κριτική εισαγωγή, στην οποία διατύπωνε την άποψη ότι τα χειρόγραφα του ποιητή με την οριστική μορφή των ποιημάτων έχουν χαθεί.
Η μορφή που παρουσίασε το έργο του Σολωμού με την πρώτη έκδοσή του, μάλλον προκάλεσε απογοήτευση, καθώς τότε δεν μπορούσε να γίνει κατανοητή και να εκτιμηθεί η αξία ενός έργου με τόσες «ατέλειες». Ο Πολυλάς τόνισε στα προλεγόμενά του ότι τα κυριότερα χειρόγραφα, με την οριστική μορφή των ποιημάτων, είτε είχαν χαθεί, είτε είχαν καταστραφεί. Επικρατούσαν τότε οι υποθέσεις ότι μπορεί τα έργα να εκλάπησαν από τον υπηρέτη του Σολωμού ή από τον αδερφό του Δημήτριο, ή ίσως ότι μπορεί να τα κατέστρεψε ο ίδιος ο ποιητής. Μόνο από τις αρχές του 20ου αιώνα έγινε πλέον αποδεκτό ότι δεν υπήρχαν άλλα χειρόγραφα και ότι ο ποιητής δεν είχε ολοκληρώσει τα έργα του.
Οι πρώτες απόπειρες ερμηνείας του φαινομένου της αποσπασματικότητας ήταν περισσότερο εξωκειμενικές: η αδυναμία ολοκλήρωσης ερμηνευόταν ως αποτέλεσμα της απουσίας της κατάλληλης πνευματικής ατμόσφαιρας που θα του έδινε κίνητρο να ολοκληρώσει τα έργα του, ή της απουσίας ικανοποιητικής λογοτεχνικής παράδοσης την οποία θα μπορούσε να ακολουθήσει, ή δίνονταν ψυχολογικές ερμηνείες σχετικές με τον αλκοολισμό του ποιητή, την έλλειψη συνθετικής ικανότητας, την δυσμενή επίδραση της δίκης του 1833 - 1838 ή την τελειομανία και το αίσθημα του ανικανοποίητου.
Άλλοι μελετητές, αντιθέτως, επισήμαναν ότι ο Σολωμός σε μεγάλο βαθμό αδιαφορούσε για την ολοκλήρωση των ποιημάτων. Ενδεικτική είναι η φράση που αποδίδεται στον ποιητή: «Ο Λάμπρος θα μείνει απόσπασμα, γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει το ύψος μερικών μερών». Ο Λίνος Πολίτης λέει σχετικά με την αποσπασματικότητα των Ελεύθερων πολιορκημένων: «Δεν θέλησε ή δεν ενδιαφέρθηκε να εντάξει τα λυρικά αυτά κομμάτια σ' ένα σύνολο αφηγηματικό... Έμεινε στην καθαρή λυρική έκφραση, αδιαφορώντας για την μη λυρική συνδετική ουσία, προχωρώντας έτσι προς μια κατάκτηση ενός ''καθαρού'' λυρικού χώρου, πολύ πιο πριν από την εποχή του. Κάτι ανάλογο διαπιστώσαμε και στον Κρητικό, το ίδιο ισχύει και για τα άλλα του ''αποσπασματικά'' έργα».
Αργότερα, ο Σολωμός θεωρήθηκε από αρκετούς ποιητές και κριτικούς ως πρόδρομος της «καθαρής ποίησης» και η αποσπασματικότητα του έργου του δεν «ενοχλούσε», αντιθέτως εθεωρείτο μεγάλο πλεονέκτημα. Τέλος, την τελευταία δεκαετία έγινε απόπειρα συσχετισμού των ανολοκλήρωτων σολωμικών έργων με τα αποσπασματικά έργα της ρομαντικής λογοτεχνίας (όπως τα Kubla Khan του Coleridge, Giaour του Byron, Heinrich von Oftendingen του Novalis), αν και αυτή η ερμηνεία δεν είναι αποδεκτή από άλλους.
(Από την Wikipedia)

Βιβλιογραφία

Αγγελάτος Δ., La femme de Zante (1826 - 1833) . Oeuvre de Dionnysio Solomos . These pour doctorat de 3eme cycle . Universite de Paris - Sorbonne (Paris IV), U.E.R. de Grec, Institut Neohellenique, Paris, 1982 (φωτομηχανική έκδοση)
Αθανασόπουλος Βαγγέλης, «Φως - Σώμα. Φως και υπερβατική σωματικότητα στο ποιητικό τοπίο του Σολωμού», Το ποιητικό τοπίο του ελληνικού 19ου και 20ου αιώνα Α΄, σ.199 - 274, Αθήνα, Καστανιώτης, 1995
Αλεξίου Στυλιανός, Σολωμικά, Αθήνα, Στιγμή, 1994
Αλεξίου Στυλιανός, Σολωμός και σολωμιστές, Αθήνα, Στιγμή, 1997
Αποστολάκης Γ. Μ., Η ποίηση στη ζωή μας, Αθήνα, 1923
Αποστολάκης Γ. Μ., Τα τραγούδια μας, Αθήνα,1934
Αυγέρης Μάρκος, Έλληνες λογοτέχνες, σ.29 - 50, Αθήνα, Ίκαρος, 1971
Βάρναλης Κ., Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική, Αθήνα, Στοχαστής, 1925
Βάρναλης Κ., Σολωμικά, Αθήνα, Κέδρος, 1957
Βελουδής Γιώργος, Διονύσιος Σολωμός . Ρομαντική ποίηση και ποιητική . Οι γερμανικές πηγές, Αθήνα, Γνώση, 1989
Βελουδής Γιώργος, Διονυσίου Σολωμού Στοχασμοί στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, Ιταλικό κείμενο, μετάφραση, σχόλια, Αθήνα, Περίπλους, 1997
Βογιατζάκης Σ. - Τωμαδάκης Ν., Βιβλιογραφία Διονυσίου Σολωμού, Χανιά, 1934
Γύρω στο Σολωμό, Αθήνα, Στοχαστής, 1925
Γύρω στο Σολωμό Β΄, Αθήνα, Στοχαστής, 1927
Δάλλας Γιάννης, Η ποιητική του Σολωμού και του Κάλβου και η διαμόρφωση της εφτανησιακής κριτικής . Η κριτική στην νεώτερη Ελλάδα, Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 1981

Διονύσιος Σολωμός . Ανθολόγιο θεμάτων της Σολωμικής Ποίησης, Εισαγωγή - Σχόλια Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος, Ανθολόγηση Ε. Γ. Καψωμένος - Κωνσταντίνα Χαλιάτσου - Αθανάσιος Ζήσης, Αθήνα, έκδοση της Βουλής των Ελλήνων, 1998
Ζαμπέλιος Σπυρίδων, Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ; Αθήνα, τυπ. Π. Σούτσα & Λ. Κτενά, 1859
Ζώρας Γεώργιος Θ., Διονύσιος Σολωμός . Ο εθνικός ποιητής της νεωτέρας Ελλάδος (1798 - 1857), Αθήνα, 1957
Θέμελης Γιώργος, Ο Σολωμός ανάμεσά μας . Αναζήτηση της αληθινής ανθρώπινης φύσης, Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινίδης, 1971
Καραντώνης Ανδρέας, «Διονύσιος Σολωμός», Από τον Σολωμό ως τον Μυριβήλη (Λογοτεχνικά μελετήματα), σ.13 - 40, Αθήνα, Εστία, χ.χ.
Καψάσκης Σωκράτης, Η ιδεολογική και πολιτική διαμόρφωση του Διονυσίου Σολωμού 1818 - 1838, Αθήνα, Κέδρος, 1991
Καψάσκης Σωκράτης, Στοιχεία βιογραφίας του Διονυσίου Σολωμού, Αθήνα, Τυπωθήτω, 1997 (8)
Καψάσκης Σωκράτης, Μοναχικοί μαυροντυμένοι περιπατητές της Κέρκυρας . Σολωμός - Κάλβος, Αθήνα, Τυπωθήτω, 1997 (8)
Καψωμένος Ε. Γ., Η σχέση ανθρώπου - φύσης στο Σολωμό, Χανιά, 1979 (2η έκδοση)
Καψωμένος Ε. Γ. (συνεργ.), Λεξικό Σολωμού, Πίνακας λέξεων του ελληνόγλωσσου σολωμικού έργου, Ιωάννινα, 1983
Καψωμένος Ερατοσθένης Γ., Το χρυσόνειρο . Ένα λανθάνον λυρικό επεισόδιο στο Β' Σχεδίασμα των Ελεύθερων Πολιορκημένων, Πόρφυρας 81 - 82 (Κέρκυρα), 4 - 9 / 1997, σ. 463 - 476
Καψωμένος Ερατοσθένης Γ., Ο Σολωμός και η ελληνική πολιτισμική παράδοση . Ερμηνευτική μελέτη, Αθήνα, έκδοση της Βουλής των Ελλήνων, 1998
Κεχαγιόγλου Δημήτρης, «Διονύσιος Σολωμός», Η παλαιότερη πεζογραφία μας, Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Β΄, 2, σ.124 - 142, Αθήνα, Σοκόλης, 1999
Κίτσος - Μυλωνάς Α. Θ. (επιμέλεια), Σολωμός, Προλεγόμενα κριτικά Στάη - Πολυλά - Ζαμπελίου, Αθήνα, Ε.Λ.Ι.Α., 1980
Κονόμος Ντίνος, Σολωμού ανέκδοτα γράμματα στον Ιωάννη Γαλβάνη, Αθήνα, Collection de l'Institut Francais d'Athenes 72, 1950
Κονόμος Ντίνος, Σολωμικά, Αθήνα, 1963 (στη σειρά Ζακυνθινή Βιβλιοθήκη)
Κόρφης Τάσος, «Στοιχεία σύγχρονων αισθητικών τάσεων στο έργο του Διονύσιου Σολωμού», Πόρφυρας 59, 10 - 12 / 1991, σ. 7 - 14
Κουτσιλιέρης Ανάργυρος Γ., Συμβολή εις την γλώσσαν του Σολωμού, Εναίσιμος επί διδακτορία διατριβή υποβληθείσα εις την Φιλοσοφικήν Σχολήν του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, 1967
Κριαράς Ε., Διονύσιος Σολωμός . Ο βίος, το έργο, Θεσσαλονίκη, 1957 (και β΄ έκδοση 1969)
Λορεντζάτος Ζήσιμος, Δοκίμιο Ι, Αθήνα, 1947
Λορεντζάτος Ζ., Για το Σολωμό, τη λύρα τη δίκαιη, Αθήνα, ΄Ικαρος, 1974
Μαθιουδάκη Μαρία, «Γύρω από τη συνάντηση ανθρώπινων και υπερφυσικών δυνάμεων στο έργο του Διονυσίου Σολωμού: Δύο θέματα», Μολυβδοκονδυλοπελεκητής 6, περ. Γ΄, 1998 - 1999, σ. 27 -36
Μαρωνίτης Δ. Ν., Δ. Σολωμός, Οι εποχές του «Κρητικού», Αθήνα, Λέσχη, 1975
Μιχαλόπουλος Φάνης, Διονύσιος Σολωμός (1798 - 1853), Αθήνα, έκδοση Μουσικών Χρονικών, 1931
Μιχαλόπουλος Φάνης, Η Ακαδημία Αθηνών κι η έκδοση του Σολωμού, Αθήνα, έκδοση των Μουσικών Χρονικών, 1937
Μιχαλόπουλος Φάνης, Εκδόσεις και μελοποιήσεις του Εθνικού μας Ύμνου, Αθήνα, 1941
[Μουσούρης Αντώνης], Νέος Φωστήρ «Επιστημονικός» . Οίος καταδεικνύεται εκ προσφάτου περί τον Σολωμόν έργου του . Υπό βεβήλου ανεπιστήμονος, Αθήνα, τυπ. Α. Διαλησμά, 1936 [κατά του βιβλίου του Ν. Β. Τωμαδάκη, Εκδόσεις και χειρόγραφα του ποιητού Διονυσίου Σολωμού, Διατριβή επί διδακτορία υποβληθείσα εις την Φιλοσοφικήν Σχολήν του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, τυπ. Εστία, 1935]
Μπουμπουλίδης Φαίδων Κ., Σολωμικά. Αθήνα, τυπ. Μυρτίδου, 1956 (ανάτυπο από το Δελτίο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τ.11)
Μυγδάλης Λάμπρος, Διονυσίου Σολωμού, Εις το θάνατο του Λορδ Μπάιρον . Πηγές και ξένες επιδράσεις, Θεσσαλονίκη, Μποδίτσης, 1973
Παγκράτης Περικλής, «Γυναίκα της Ζάκυθος . Η αντιστοιχία μορφής και ψυχής - Οι αποχρώσεις», Πόρφυρας 81 - 82, 4 - 9 / 1997, σ. 477 - 487
Παλαμάς Κωστής, «Σολωμός Διονύσιος», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια 22, Αθήνα, Πυρσός, 1933
Παλαμάς Κωστής, Διονύσιος Σολωμός, Αθήνα, Ερμής, 1970 (επιμέλεια Μ. Κ. Χατζηγιακουμής)
Παπαδοπούλου - Ιωαννίδου Λιλή, Ο «Κρητικός» του Δ. Σολωμού στο αυτόγραφο τετράδιο Ζακύνθου αρ.11 . Μια νέα έκδοση του ποιήματος, Μεταπτυχιακή εργασία, Θεσσαλονίκη, 1978
Παχίνη - Τσαντσάνογλου Ελένη, Μια λανθάνουσα ποιητική σύνθεση του Διονυσίου Σολωμού . Το αυτόγραφο τετράδιο Ζακύνθου, αρ.11, Θεσσαλονίκη, 1978
Πολίτης Λ., Ο Σολωμός στα γράμματά του. Αθήνα, χ.ε., 1956
Πολίτης Λ., Γύρω στο Σολωμό . Μελέται και άρθρα (1938 - 1958), Αθήνα, Έκδοση του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, 1958 (και έκδοση β' επαυξημένη, με τίτλο Γύρω στον Σολωμό . Μελέτες και άρθρα (1938 -1982), Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 1985)
Πολυλάς Ιάκωβος, Διονύσιος Σολωμός . Η ζωή και το έργο του και ο Εθνικός Ύμνος, Αθήνα, Μαρής, χ.χ.
Πολυλάς - Ζαμπέλιος, Γύρω στο Σολωμό, Αθήνα, Στοχαστής, 1925
Πορφύρης Κ., Διονύσιος Σολωμός . Ένας ποιητής - Ένας άνθρωπος - Μια εποχή, Αθήνα, Μίνωας, 1958
Ροζάνης Σ., Σπουδές στο Δ. Σολωμό, χ.τ., χ.ε., 1982
Σαββίδης Γ. Π., Η γυναίκα της Ζάκυθος . Μια νέα ανάγνωση της πρώτης μορφής παρουσιασμένη από τον Γ. Π. Σαββίδη, Αθήνα, ανάτυπο από το περιοδικό Περίπλους 9 - 10, Άνοιξη - Καλοκαίρι 1986, σ. 11 - 28
Σπανδωνίδης Πέτρος Σ., Ο ποιητής Διονύσιος Σολωμός . Μελέτη, Θεσσαλονίκη, 1947
Σπαταλάς Γερ., Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική κ' οι φυσικές υπερβολές της πολεμικής κριτικής (απάντηση στον κ. Κ. Βάρναλη), Αθήνα, Εκδοτικά Καταστήματα Ακροπόλεως, 1926
Τσαντσάνογλου Ελένη, «Ο πληροφοριακός λόγος και ο λόγος της τέχνης στη Γυναίκα της Ζάκυθος του Σολωμού», Παλίμψηστον 6 - 7 (Ηρακλείου), 12 / 1988, σ. 15 - 46
Τσαντσάνογλου Ελένη, «Σολωμός Διονύσιος», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό 9α, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1988
Τωμαδάκης Ν. Β., Εκδόσεις και χειρόγραφα του ποιητού Διονυσίου Σολωμού, Διατριβή επί διδακτορία υποβληθείσα εις την Φιλοσοφικήν Σχολήν του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, τυπ. Εστία, 1935
Τωμαδάκης Ν. Β. (επιμ.), Διονύσιος Σολωμός, Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1959 (στη σειρά Βασική Βιβλιοθήκη, αρ.15)
Χατζηγιακουμής Ε. Κ., Νεοελληνικαί πηγαί του Σολωμού . Κρητική λογοτεχνία - Δημώδη μεσαιωνικά κείμενα - Δημοτική ποίησις, Αθήνα, 1968 (διατριβή επί διδακτορία)
Χατζηγιακουμής Μανόλης Κ., Σύγχρονα σολωμικά προβλήματα (Κριτική συμβολή), Αθήνα, 1969
Χριστιανόπουλος Ντίνος, Οι μεταφράσεις του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν» του Σολωμού, Βιβλιογραφία - Πληροφορίες - Σχόλια, Θεσσαλονίκη, ανάτυπο από τον τόμο Αφιέρωμα στον καθηγητή Λίνο Πολίτη, 1978
Branderbourg J., Solomos et l'Italie, Rotterdam, χ.ε., χ.χ.
Coutelle L., Formation poetique de Solomos (1815 - 1833), Αθήνα, Ερμής, 1977
Jenkins R., Dionysius Solomos, Cambridge University Press, 1940
Lascaris P., Solomos, Chartres, Imprimerie Durand, 1946
Levesque Robert, Solomos . Introduction, prose et poemes, Athenes, Icaros - Institut Francais d'Athenes, 1945
Mackridge P., Διονύσιος Σολωμός, Μετάφραση Κατερίνα Αγγελάκη - Ρουκ, Αθήνα, Καστανιώτης, 1995
Merlier Octave, Solomos et origene . Suivi de deux autres essais, Athenes, 1990
Paraschos Cl., Dionysios Solomos (Extrait des Melanges offerts a Octave et Melpo Merlier), Athens, 1953
Raizis Byron M., Dionysios Solomos, Νέα Υόρκη, Twayne's World Authors Series, 1972
Rotolo Vincenzo, Il dialogo sulla lingua di Dionisio Solomos, Palermo, Presso l' Accademia, 1970
Watkins M., A commentary on the Free Besieged (III) by Dionysius Solomos, Μελβούρνη, 1976 (διδ. διατριβή, πολυγραφημένο)

Αφιερώματα περιοδικών
Παναθήναια 4, ετ. Β΄, 30/5/1902
Αγγλοελληνική Επιθεώρηση 3, 3 - 4/1948, αρ. 9
Ελληνική Δημιουργία Α΄, 15/4/1948, αρ.5
Επτανησιακά Φύλλα 13, ετ. Α΄, 12/1948
Πορεία 2, 3 - 4/1957, αρ. 15 - 16
Επιθεώρηση Τέχνης Στ΄, 11 - 12/1957, αρ. 35 - 36
Νέα Εστία 62, ετ. ΛΑ΄, Χριστούγεννα 1957, αρ. 731
Νέα Εστία 104, ετ. ΝΒ΄, Χριστούγεννα 1978, αρ.1235
Επτανησιακά Φύλλα 5, περ. Γ΄, 12/1957
Υδρία 16, 5 - 7/1975
Αιολικά Γράμματα Η΄, 9 - 12/1978, αρ. 47 - 48
Τετράδια Ευθύνης 22, 1984 (με τίτλο Αρετή και δόξα του Διονυσίου Σολωμού)
Διαβάζω 213, 12/4/1989
Η λέξη 142, 11 - 12/1997
Νέα Εστία 144, ετ. 72, Δεκέμβριος1998, αρ.1707

Η Βιβλιογραφία είναι ενδεικτική, έχει συγκεντρωθεί από το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου και προτείνεται στον δικτυακό του τόπο

Ο Σολωμός στη μουσική
Αν και με έργο μικρό σε έκταση και συχνά αποσπασματικό, ο Διονύσιος Σολωμός είναι από τους περισσότερο μελοποιημένους ποιητές.
Κατ' αρχήν, από τους Επτανήσιους συνθέτες, στους οποίους ήταν καλά γνωστός και πιο οικείος. Πριν ακόμη ασχοληθεί με την πρώτη μελοποίηση του Ύμνου εις την Ελευθερίαν ο Νικόλαος Μάντζαρος είχε ήδη μελοποιήσει άλλα ποιήματα του Σολωμού. Το πρώτο ήταν Η Φαρμακωμένη και ακολούθησαν τρία αποσπάσματα από τον Λάμπρο, τα ποιήματα Εις μοναχήν και Η Ξανθούλα, και η μεταφρασμένη από τον ποιητή Ωδή του Πετράρχη. Υπάρχουν μαρτυρίες για μερικά ακόμη μελοποιημένα ποιήματα, όπως Το Όνειρο και Η Καταστροφή των Ψαρών, δεν έχουν όμως βρεθεί οι παρτιτούρες.
Ποιήματα του Σολωμού έχουν μελοποιήσει, επίσης, ο Ιταλός μαθητής του Μάντζαρου, Ραφαήλ Παριζίνι (1830 - 1875), οι Ιωάννης Τσακασίανος (1853 - 1908), Παύλος Κάρρερ (1829 - 1896) και Φραγκίσκος Δομενεγίνης από τη Ζάκυνθο, οι Νικόλαος Δελαπόρτας και Γιώργος Λαμπίρης (1833 - 1889) από την Κεφαλονιά, και ο Σπύρος Ξύνδας (1812 - 1896) από την Κέρκυρα.
Από τους σύγχρονους συνθέτες, Σολωμό έχουν μελοποιήσει ο Μάριος Βόρβογλης (1855 -1967), ο Κωνσταντίνος Κυδωνιάτης (1908 - 1996), ο Βασίλης Καρποδίνης (1908 -1995), ο Βασίλης Δέλλιος (1908 -1995), ο Βαγγέλης Μουτσόπουλος (1930 - ), ο Γεώργιος Καζάσογλου (1908 -1984), ο Γεράσιμος Ρομποτής (1903 -1987), ο Σόλων Μιχαηλίδης (1905 -1979), ο Ιωσήφ Μπενάκης (1924 - ), ο Γιάννης Μαρκόπουλος (1939 - ), ο Μίκης Θεοδωράκης (1925 - ) και ο Μάνος Χατζηδάκις (1925 - 1994).
Και από τους νεότερους, ο Γιώργος Τσαγκάρης, ο Σπύρος Σαμοϊλης, ο Κώστας Αγουρίδης και άλλοι.

Ενδιαφέρουσες συνδέσεις
Υπουργείο Πολιτισμού / Επετειακές εκδηλώσεις www.culture.gr
Εθνικό Κέντρο Βιβλίου / Αρχείο Ελλήνων λογοτεχνών www.ekebi.gr

Βιογραφία, εργογραφία, βιβλιογραφία από τη Logotexnia.com www.logotexnia.com/writersgr/solomos/solomos.html

Βιογραφία, εργογραφία, σχολιασμός από τη Wikipedia www.wikipedia.org/wiki/Διονύσιος_Σολωμός
Κείμενα του Διονυσίου Σολωμού www.diapolitismos.gr/epilogi/about.php?id_atomo=518
Διονύσιος Σολωμός - Εθνικός, Ευρωπαίος, οικουμενικός www.corfuweb.gr/solomos.htm


* το διαβάσαμε και το μεταφέρουμε από το:
http://www.sekb.gr/Afieromata.aspx?ad=5&ph=1